Phiên tòa giả định về ma túy tại Trường PT Dân tộc nội trú: "Học" pháp luật bằng trải nghiệm và cảm xúc

Tội phạm và tệ nạn ma túy luôn là một vấn đề nhức nhối của toàn xã hội, và học đường chưa bao giờ nằm ngoài vòng xoáy nguy hiểm đó. Lứa tuổi học sinh THPT, đặc biệt là từ 16 đến 18 tuổi, là giai đoạn "vàng" của sự phát triển tâm sinh lý, nhưng cũng là lứa tuổi của sự tò mò, thích thể hiện, dễ bị kích động và lôi kéo. Ma túy, với vỏ bọc của sự sành điệu, của "thần dược" giải sầu hay kích thích hưng phấn, dễ dàng len lỏi, tấn công vào nhóm đối tượng này.

Tuy nhiên, tại các trường Phổ thông Dân tộc nội trú (DTNT), bài toán này còn có những đặc thù phức tạp hơn. Thứ nhất, yếu tố môi trường "xa nhà" Đa phần học sinh trường DTNT là con em đồng bào dân tộc thiểu số, đến từ các huyện vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn. Các em bắt đầu cuộc sống tự lập từ rất sớm, xa rời sự giám sát, bảo bọc trực tiếp và hàng ngày của gia đình. Mặc dù có sự quản lý chặt chẽ của nhà trường, sự thiếu hụt tình cảm và áp lực từ cuộc sống tập thể đôi khi là kẽ hở để các đối tượng xấu bên ngoài tiếp cận, dụ dỗ. Thứ hai, yếu tố tâm lý tập thể. Sống chung trong một ký túc xá, các em hình thành một "tiểu xã hội" thu nhỏ. Tính tập thể và sự ảnh hưởng lẫn nhau là rất lớn. Chỉ cần một học sinh bị lôi kéo, nguy cơ kéo theo một nhóm bạn là điều hoàn toàn có thể xảy ra. Sự cả nể, tò mò "thử cho biết", hay đơn giản là muốn chứng tỏ "sự trưởng thành" có thể dẫn các em đến sai lầm không thể cứu vãn. Thứ ba, rào cản về tiếp cận thông tin pháp luật. Dù đã nỗ lực, công tác tuyên truyền PBGDPL ở vùng sâu, vùng xa vẫn còn hạn chế đặc biệt là các em học sinh vùng dồng bào dân tộc thiểu số. Nhận thức của một bộ phận học sinh về tính chất nguy hiểm của các loại ma túy mới (như tem giấy, "nước vui", thuốc lá điện tử có chứa ma túy) còn mơ hồ. Các em dễ nhầm lẫn giữa "thử một lần" và "nghiện", giữa "giữ hộ" và "tàng trữ", giữa "cho bạn" và "mua bán". Chính từ bối cảnh cấp thiết đó, việc tìm ra một phương pháp tuyên truyền "đủ mạnh", "đủ sâu" và "đủ thấm" là yêu cầu sống còn. Và phiên tòa giả định chính là câu trả lời.

Để một phiên tòa giả định không trở thành một "vở kịch" nghiệp dư, mà thực sự mang "hồn" của một phiên xét xử, công tác chuẩn bị là yếu tố then chốt, đòi hỏi sự phối hợp đa ngành. Trong đó có sự liên kết "vàng" giữa nhà trường và các cơ quan tư pháp qua Đoàn khối các cơ quan và doanh nghiệp tỉnh cùng các cơ quan chuyên môn như Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, Cục thi hành án dân sự và Sở Tư pháp tỉnh,  đây là những yếu tố bảo chứng cho tính chính xác về pháp lý của toàn bộ chương trình. Các Thẩm phán, Kiểm sát viên, Chấp hành viên, Trợ giúp viên pháp lý không chỉ tham gia với tư cách cố vấn, mà còn trực tiếp hướng dẫn, chỉnh sửa từng lời thoại, tác phong cho các em học sinh.

Tình huống được chọn không phải là một vụ án xa rời, mà được xây dựng dựa trên những vụ việc có thật liên quan đến thanh thiếu niên phạm tội ma túy tại địa phương. Theo đó Bị cáo giả định còn đang đi học bị bắt quả tang khi đang tổ chức sử dụng trái phép chất ma tuý tổng hợp (dạng "đá") trong một buổi tiệc sinh nhật cùng với các bạn bè trong lớp. Nguồn gốc số ma túy này là bị cáo được một đối tượng bên ngoài "cho xài thử" và nếu thấy thích thì mua. Từ tò mò, các bị cáo đã lén lút sử dụng thử và tổ chức góp tiền mua ma tuý cho các bạn khác cùng sử dụng. Vụ án được đưa ra xét xử công khai với tội danh "Tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy" Bộ luật Hình sự. Các tình huống này điều do các diễn viên là các em học sinh nhập vai.

Các đồng chí được tuyển chon vào các vai Hội đồng xét xử (HĐXX), Kiểm sát viên, Luật sư, Bị cáo, Người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan (phụ huynh bị cáo) và cả lực lượng cảnh sát hỗ trợ tư pháp điều là cán bộ của các cơ quan Toà án, Viện kiểm sát, Sở Tư pháp và Cục thi hành án dân sự. Không gian hội trường lớn của trường được sắp xếp lại y hệt một phòng xử án. Từ bàn HĐXX, bục khai báo đến vị trí ngồi của những người tham gia tố tụng khác điều rất trang nghiêm, tất cả tạo nên một không khí mà hàng trăm học sinh bên dưới chưa từng trải qua.

Sau khi Chủ tọa phiên tòa tuyên bố khai mạc, vị đại diện Viện kiểm sát đứng lên dõng dạc đọc bản cáo trạng. Từng chi tiết về hành vi phạm tội của bị cáo giả định được công bố rõ ràng. Cả hội trường im phăng phắc. Nhiều em học sinh bắt đầu nhận ra, hành vi sử dụng hay "rủ rê thử một tí" mà các em có thể từng nghe thoáng qua, khi đưa ra trước pháp luật, nó là một tội danh cực kì nghiêm trọng.

Phần xét hỏi diễn ra căng thẳng. HĐXX đặt câu hỏi sắc sảo, tập trung vào động cơ phạm tội. Bị cáo V.A.T, với bộ quần áo phạm nhân (giả định), ban đầu còn quanh co, nhưng trước những lập luận và bằng chứng thép, đã phải cúi đầu nhận tội. "Bị cáo không nghĩ rằng chỉ sử dụng mà lại phạm tội nặng như vậy", "Bị cáo chỉ muốn rủ bạn cùng vui vẻ.. "Bị cáo bị bạn bè rủ rê..." – những lời khai đứt quãng, run rẩy của bị cáo tác động mạnh đến người xem. Đây là cao trào của phiên tòa. Vị Kiểm sát viên đưa ra luận tội, nhấn mạnh: "Hành vi của bị cáo là đặc biệt nguy hiểm cho xã hội. Bị cáo không chỉ tự hủy hoại tương lai của mình mà còn đang gieo rắc "cái chết trắng" ngay trong môi trường học đường, nơi vốn dĩ phải là nơi an toàn nhất... Đề nghị HĐXX áp dụng mức án nghiêm khắc để răn đe, phòng ngừa chung." Ngược lại, vị Luật sư bào chữa đưa ra các luận điểm gỡ tội: "Kính thưa HĐXX, bị cáo phạm tội khi tuổi đời còn rất trẻ, nhận thức pháp luật hạn chế. Bị cáo xuất thân từ gia đình khó khăn, thiếu sự quan tâm... Hơn nữa, đây là lần đầu phạm tội, bị cáo đã thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải. Kính mong HĐXX xem xét giảm nhẹ hình phạt, cho bị cáo một cơ hội làm lại cuộc đời." Cuộc tranh luận không chỉ là về pháp lý, mà còn là cuộc đấu tranh giữa sự nghiêm minh của pháp luật và lòng trắc ẩn, giữa hậu quả và nguyên nhân. Sau khi nghị án, HĐXX quay trở lại. Cả hội trường đứng dậy. Chủ tọa đọc bản án. "Áp dụng  Bộ luật Hình sự... xử phạt bị cáo 7 năm tù giam..." Khi mức án được tuyên, bị cáo khuỵu xuống. Phía dưới, người mẹ (học sinh đóng vai) gào khóc gọi tên con. Âm thanh đó, hình ảnh đó trở thành một "cú sốc" tâm lý thực sự với tất cả học sinh đang theo dõi. Đó không còn là kịch, đó là sự trả giá, là cả tương lai khép lại sau song sắt, là nỗi đau của gia đình, nỗi đau của toàn xã hội.

Nếu các buổi tuyên truyền thông thường kết thúc bằng tiếng vỗ tay, thì phiên tòa giả định này kết thúc trong sự im lặng nặng nề. Và chính sự im lặng đó mới là thành công lớn nhất. Một là, tác động trực quan và cảm xúc (Học bằng cách "sợ"): Pháp luật vốn khô khan, nhưng khi được "sân khấu hóa" một cách nghiêm túc, nó trở nên sống động. Các em học sinh không chỉ "biết" luật, mà còn "cảm" được luật. Hiệu ứng "sợ" ở đây không phải là sự hù dọa tiêu cực, mà là sự "kính sợ" trước tính nghiêm minh của pháp luật, là sự nhận thức rõ ràng về lằn ranh tội lỗi. Hai là, học pháp luật qua trải nghiệm, các em học sinh trực tiếp chứng kiến phiên toà, nơi mà không phải lúc nào các em được tiếp cận hoặc được biết  và chắc chăn đây là một trải nghiệm không thể nào quên.

Ngay sau phiên tòa, các Cán bộ Sở tư pháp đã có phần giao lưu, giải đáp trực tiếp. Hàng loạt cánh tay giơ lên. Các câu hỏi rất thực tế: "Ma tuý là gì?", "Sử dụng ma túy thì bị phạt như thế nào?", "Nếu con biết bạn chơi ma túy  thì con cần phải làm việc gì? Tất cả thắc mắc đều được giải đáp cặn kẽ, giúp các em xóa bỏ hoàn toàn những hiểu biết mơ hồ, sai lệch.

Phiên tòa giả định tại Trường PT DTNT Tỉnh Quảng Ngãi đã thành công vượt mong đợi. Nó không chỉ là một buổi tuyên truyền, mà là một tổ hợp giáo dục: giáo dục pháp luật, giáo dục kỹ năng sống, giáo dục đạo đức và giáo dục tâm lý. Mô hình này đã chứng minh, để pháp luật đi vào đời sống của giới trẻ, đặc biệt là học sinh dân tộc thiểu số trong môi trường nội trú đặc thù, chúng ta cần nhiều hơn những khẩu hiệu. Chúng ta cần những trải nghiệm "va đập", những câu chuyện "người thật, việc thật" và những bài học tác động thẳng vào cảm xúc.

Thành công của phiên tòa không chỉ giúp xây dựng một "lá chắn" pháp lý vững chắc cho học sinh, góp phần giữ gìn môi trường học đường nội trú an toàn, lành mạnh, mà còn chứng tỏ mô hình này rất hiệu quả trong công tác PBGDPL. Đây là mô hình xứng đáng được nghiên cứu, đúc kết kinh nghiệm và nhân rộng tại nhiều cơ sở giáo dục khác trên cả nước, để mỗi học sinh đều có thể trở thành một tuyên truyền viên tích cực, tự bảo vệ mình và bạn bè trước hiểm họa ma túy.